İçindekiler
Ebeveynler; çocuğun fiziksel, duygusal, zihinsel ve sosyal ihtiyaçlarının hepsini karşılamakla yükümlü olmalarının yanı sıra çocukların temel becerilerinin edinilmesinde ve dünyayı keşfetmesinde de oldukça önemli bir yere sahiptir.
Çocuğu sadece dünyaya getirmekten ibaret olmayan ebeveynlik, birçok sorumluluğa sahiptir. Ebeveynliğin en önemli sorumluluğu ise; çocuğa mutlu, huzurlu ve sağlıklı bir yaşam alanı sunmaktır. Çocukla kurulan iletişim tarzından başlayan bu sorumluluk birçok anne ve baba için ürkütücü görünebilir. Ancak hiçbir ebeveyn geçmiş bir tecrübeye ve bilince sahip olmak zorunda değildir. Sadece dünyaya getirdiği çocuğu yetiştirirken dikkat etmesi gereken konularda hassas olmalıdır. Dikkat edilmesi gereken konuların başında ise koşulsuz sevgi, koşulsuz kabul ve çocuğa şefkat-saygı ile yaklaşmak yer almaktadır. Çocuğunuzu yetersiz hissettirmeden ona sunacağınız imkânların tadını çıkarmasını sağlarken aynı zamanda onun ayrı bir birey olduğunu da hissettirmelisiniz. Karmaşık ve zor görünen bu etkili ebeveynlik kavramını daha iyi anlayabilmeniz için bu yazıda etkili ebeveynliğin tanımı ve devamında da toplam dokuz maddeden oluşan özellikler listesi ve açıklamaları yer almaktadır.
Etkili Ebeveynlik Nedir?
Hiç kimse ebeveynlik becerisiyle dünyaya gelmez ancak çocuğun gelişiminde oldukça önemli bir role sahip olan ebeveynlik rolünü geliştirebilir. Çocuk üzerinde olumlu ve faydalı etkiler uyandırmayı amaçlayan ebeveynler ise etkili ebeveynlik özelliklerini öğrenmeli ve uygulamaya geçirmelidir. Peki, etkili ebeveynlik derken kastedilen nedir ve etkili ebeveynliğin normal ebeveynlikten farkı nedir? Anne ve babalar dünyaya bir çocuk getirme isteğinden itibaren aktif ve gözlemci bireyler olarak kendilerini yetiştirmeleri gerekir. Çevrelerindeki ebeveynleri incelemeli ve çocukların tepkilerini gözlemlemeliler. Okuyan, araştıran ve meraklı bireyler olarak kendilerini çocuklarına hazırlamaları gerekir. Çünkü onların davranışları çocuklarının hayatları üzerinde oldukça büyük etkilere sebep olacaktır.
Her çocuğu ayrı bir birey olarak kabul eden yetişkin; genellemelerden ve benzetmelerden uzak duracaktır. Böylelikle çocuğun bireyselliğine ve farklılıklarına saygılı olabilecektir. Bebeğin gelişim döneminde kendine olan güvenini inşa etmesine yardımcı olan bu yaklaşım çocuğun kişilik özellikleri için de oldukça önemlidir. Anne ve babanın tutumu ve çocuğun psikolojik gelişimi arasındaki bağ göz önüne alındığında etkili ebeveynlik konusunun hiç de küçümsenecek bir konu olmadığı anlaşılmaktadır. Peki, klasik ebeveynlik ile etkili ebeveynlik arasındaki fark nedir? Klasik olarak adlandırabileceğimiz geleneksel yaklaşımda çocuktan ziyade yetişkinler ön plandadır; çocuğun ihtiyaçları ve istekleri göz ardı edilir. Ancak psikolojik gelişmelere paralel olarak ebeveynlik olgusu da değişmiştir. Bu değişim çocukların ihtiyaçlarını ön plana çıkaran etkili ebeveynlik anlayışını doğurmuştur.
Etkili Ebeveynlik Özellikleri Nelerdir?
Kısaca aktif ve kendini geliştiren anne-baba olarak özetlenen etkili ebeveynlik kavramı aslında birçok alt özelliğe sahiptir. Kendini bilinçlendirmeyi ve çocuğuna faydalı olmayı hedefleyen tüm yetişkinlerin dikkatle okuyup üzerine düşünebilecekleri özellikler şunlardır:
İyi Gözlem Yapmak
Bebek dünyaya gelmeden önce anne ve baba çevrelerindeki aileleri, çocukları ve aralarındaki ilişkileri dikkatlice gözlemlemelidir. Onların arasındaki dinamikleri anlamaya ve çözümlemeye çalışmalıdır. Bebek doğduktan sonra ise bu dikkatlerini bebeğe yönlendirmeliler. Ebeveynler hızla gelişen ve değişen bebeklerini iyi birer gözlemci gibi takip etmelidir. Bebeklerinin gülmesini, hıçkırmasını ve ağlamasını izleyip; bu tepkilerin ne zaman ortaya çıktığını anlamaya çalışmalılar. Bu şekilde dikkatli bir gözlemin sonucunda yetişkinler çocuklarını daha iyi tanıyabilir. Çocuklarını daha iyi tanımaları ise bakım veren ve bebek (bakım alan) arasındaki bağ için oldukça önemlidir.
Tutarlı Davranmak
Çocuklarının her istediğini anında yerine getiren ebeveynler, bunu onların iyiliği için yaptıklarını sanıyor olsalar da aslında çocuklarını gerçek dünyadan uzaklaştırmış oluyorlar. Çünkü gerçek dünyada her istenilen anında gerçekleşmez. Ancak her istediğinin gerçekleşmesine alışmış olan çocuk, gerçek dünya ile karşılaştığında büyük ihtimalle hayal kırıklığı yaşayacaktır ve adapte olmakta zorlanacaktır. Bu yüzden çocuğunuzu hayatın gerçekliğinden koparmadan yetiştirmeniz onun psiko-sosyal gelişimi için daha sağlıklı olacaktır. Her istedikleri değil de gerçek hayatla tutarlı olarak gerçekleşen istekler çocuklar tarafından daha tutarlı bir davranış olarak algılanacaktır. Bunun dışında aile içi davranışlarda da çocuğa ve yetişkinlere karşı farklı tavırlar sergilenmemelidir. Ayrıcalık olarak adlandırılan kayırma davranışları çocuk tarafında tutarsızlık olarak algılanır ve sağlıksız ilişkilere sebep olabilir. Tutarlı davranan ebeveynlerin bir diğer özelliği ise kardeşler arasında ayrım yapmamak ve adil davranmaktır. Birbirine göre farklı karakterlere sahip olan kardeşleri kıyaslamamalı ve üstün görmemelisiniz.
Olumlu Disiplin
Yetişkinlerin iş hayatında ya da sosyal hayatında karşılaştığı kurallar gibi aile içinde de uyulması gereken yemek saati, oyun saati, uyku saati ve ders saati gibi kurallar olabilir. Ayrıca aile içindeki bu kurallara çocuklar kadar ebeveynler de uygunluk göstermelidir. Tutarlı davranış ile de ilişkili olan bu durum yetişkinlere karşı herhangi bir ayrıcalık içermez. Varsayılan kuralların her biri aile içindeki tüm bireyler için geçerli olmalıdır. Ancak bu kurallar çocukları korkutarak ya da cezalandırarak uygulanmamalıdır. Çünkü kalıcı ve zararsız bir şekilde öğretmek istediğiniz davranışları baskı ve ceza yöntemleri ile elde edemezsiniz. Korku kültürüne hizmet eden ceza yöntemleri sadece çocuklarınızı baskı altına almanızı sağlar ve bu durumda onların özgüvenini oldukça olumsuz etkiler. Tüm bu olumsuz etkilerin aksine etkili ebeveynler; yanlış davranışların karşısında çocuğunu aşağılamaz ve hakaret etmez. Fiziksel şiddet ya da psikolojik şiddet uygulamaz. En önemlisi ise gerektiğinde çocuğundan özür dileyebilir.
Çocuğunu İyi Tanımak
Etkili bir anne-baba olmak isteyenlerin en önemli özelliği çocuklarını iyi tanımalarıdır. Doğduğu andan itibaren gelişimini izler ve onu anlamaya çalışır. Verdiği tepkilerin sebebini bilir. Bunların yanı sıra çocukları ile vakit geçirmekten hoşlanır ve onlarla paylaşım yapmaktan çekinmez. Çocukları ile oldukça vakit geçirdiği için onların sevdiği ve sevmediği şeyleri bilirler; bu sayede de onların ihtiyaçlarına kolaylıkla karşılık verebilirler. Ayrıca onların yapabildiği ve yapamadığı şeyleri bildikleri için fazlasını beklemezler ve çocukları üzerinde bir kaygı uyandırmazlar. Böylelikle kurulan sağlıklı ve dengeli ilişkinin sonucunda çocuk, yaşının getirdiği gelişim aşamalarını ailenin desteği ile kolaylıkla atlatabilir. Aile üyeleri arasında kurulan güvenli bağ sayesinde güçlü bir iletişim de doğar. Yaşları küçük olduğu için hor görülen klasik ebeveynliğin aksine etkili ebeveynlikte çocukların kendilerini ifade etmeleri ve yetişkinler tarafından dinlenmeleri oldukça önemlidir. Kendisini ifade etmeyi aile içinde öğrenen çocuk sosyal hayatında çok daha kolay ilişkiler geliştirebilir.
Koşulsuz Sevgi Göstermek
Kişisel kararlarının sonucunda dünyaya çocuk getiren ebeveynler onların sevgi ihtiyacını koşulsuz bir şekilde yerine getirmeliler. Sevildiğini hissetmek ve bilmek isteyen çocuklara karşı ebeveynler sevgilerini açık bir şekilde yansıtmalılar. Çocuklar hata yapsa dahi onlara karşı sevgilerinin azalmadığını gösterdiklerinde ebeveyn-çocuk ilişkisi daha da güçlenir. Böylece sevgi ihtiyacını koşulsuz bir şekilde tatmin eden bu çocuk ileride kendine güvenen, kendini seven bir birey olabilir. Çocuğuna olan sevgisini; ders başarısına, akıllı davranmasına, uslu durmasına ya da söz dinlemesine bağlı olmaksızın gösteren ebeveynler; çocuklara hata yapma ve hatalarından ders çıkarma imkânı verirler. Böylelikle çocuk güvenli adımlarla hayatı tecrübe etmeye başlar.
İyi Örnek Olmak
Bilindiği üzere çocuklar taklit ederek öğrenirler. Çevrelerini gözlemleyerek ve inceleyerek taklit eden çocuklar için en önemli kaynak ise aile bireyleridir. Gözünü açtığı andan itibaren birlikte olduğu anne – babası onun özdeşim kuracağı kişilerdir. Bu yüzden çocukları tarafından gözlenen ebeveynler onlar için iyi bir rol model olmaya çalışmalılar. Duyarak değil de görerek öğrenen çocuklara nasihat vermek yerine kendi davranışlarınızla ona bunu öğretebilirsiniz. Önce kendi davranışlarınızla istediğiniz değişimi ona gösterdikten sonra çocuğunuzun bunu öğrenmesi daha kolay ve etkili olacaktır. Çocuklar anne-babayı rol model alarak büyüdükleri için anne ve baba her zaman düşünerek hareket etmelidir. Örneğin çocuklarına kitap okuma alışkanlığı edindirmek isteyen bir ebeveynin öncelikle kendisinin kitap okuma alışkanlığı edinmesi gerekir. Çünkü çocuğu zaten onun kitap okuduğunu gördükçe bu davranışa aşina olacak ve alışkanlıkları arasına sokacaktır. Aynı şekilde yalan söylemeyen, dürüst ve çalışkan çocuklar yetiştirmek için de öncelikle bu davranışları yetişkinlerin benimsemiş olması gerekir.
Çocukların Çabasını Takdir Etmek
Çocuklar anne ve babadan sevgi beklediği gibi davranışları için de onay beklerler. Başarmak için çabaladıklarında ve çalıştıklarında kimi zaman onları destekleyecek ve güç verecek yetişkinlere ihtiyaç duyarlar. Böyle durumlarda ise ebeveynler onaylanma ihtiyacına karşılık vererek çocuğun öz saygı gelişimine destek olur. Çocuğun başarısını ödüllendirirken başarısızlığında ise anlayışlı olur ve onları tekrar çalışmaya teşvik eder. Kapasitesinin üzerinde şeyleri deneyerek sürekli başarısızlık yaşayan çocuğa yapabileceği şeyleri vererek onu motive edebilirsiniz. Bu şekilde sevgi ve onay ihtiyacını karşılayan çocuk, özgüveni yüksek ve girişken biri olabilir.
İyi Bir Dinleyici Olmak
Çocuklar gözlemleyerek öğrendikleri gibi merak ettikleri şeylerle ilgili çeşitli sorular sorarak da öğrenirler. Dünyaya yeni gelen ve hiçbir şeyi bilmeyen bir kâşif olarak değerlendirirseniz onların bu ilgisini ve merakını oldukça anlayışla karşılayabilirsiniz. Her gördükleri, tattıkları ve deneyimledikleri onlar için ilgi çekici olabilir. Yetişkinlerin üzerine düşen ise onların bu merakını ve heyecanını köreltmeden sordukları her soruya tatmin edici cevaplar vermektir. Başınızdan savmadan vereceğiniz cevaplar onların duygu ve düşüncelerinde etkili olacaktır. Onların sorularını cevaplamanın yanı sıra aynı zamanda iyi bir dinleyici de olmalısınız. Çocuklar hislerini, düşüncelerini ya da davranışlarını açıklarken can kulağıyla onları dinlediğinizden emin olmalısınız. Ayrıca onlarla konuşurken her zaman göz teması kurmaya özen göstermelisiniz. Onlar size bir şey anlatmak istediğinde ilgilendiğiniz işi bırakarak anlatılana odaklanmalısınız. Jest ve mimiklerle dinlediğinizi belli edebilir ve sorulara karşı mantıklı cevaplar vermelisiniz. Her ne sorarlarsa sorsunlar onları utandırmamalısınız. İletişim konusunda bu konulara dikkat ederseniz çocuğunuz sevildiğini ve önemsendiğini hisseder. Sevildiğini ve önemsendiğini hisseden çocuklar ise ailesinden bir şey saklama ihtiyacı duymaz ve büyüdüklerinde ebeveynleri ile sağlıklı bir ilişkiye sahip olur.
Çocuklar için Zaman Ayırmak
Çocuğun ailesinden sürekli ilgi ve sevgi beklemesi oldukça doğaldır. Kendi varlığını fark ettirebilmek ve ispat edebilmek için dikkatleri üzerine çekmesi gerekir. Çocuğun bu ihtiyacını karşılayabilmek için ise aile olumlu davranışlara karşı ilgi göstermelidir. Eğer aile çocuğun davranışlarına karşı yeterli ilgiyi göstermez ise çocuk, ebeveynlerinin dikkatini çekebilmek için olumsuz davranışlara yönelebilir. Böyle olumsuz bir duruma sebebiyet vermemek için aile çocuğun ihtiyaçlarını iyi gözlemleyerek olumlu davranışlarına ilgi göstermelidir. İlgi göstermek ile kastedilen yetişkin davranışının içerisinde çocuk ile verimli vakit geçirmek de yer almaktadır. Etkili ebeveynler, çocukları ile geçirdikleri zamanı en iyi şekilde değerlendirmeye çalışırken dünyayı onların gözünden görmeyi denerler.
