Öz Bakım Becerilerinin Kazanılması

Çocukların gelişim dönemine uygun olarak yapabilmesini beklediğimiz, kendi bakımı ve yaşamını başka kişilerin yardımına ve varlığına ihtiyaç duymadan sürdürebilmesini sağlayan kişisel bakım becerilerine öz bakım becerisi denir. Öz bakım becerilerini kazanmak çocukların bağımsız, yeterli ve kendine güvenen kişiler olmasında çok önemli bir rol oynar. Aynı zamanda psiko-motor, el-göz koordinasyonları, zihinsel ve sosyal gelişimleri açısından da çok önemlidir.

Beslenme, temizlik, tuvalet ihtiyaçlarını giderme işlerine öz bakım becerilerinden bazılarıdır. Öz bakım becerilerini kazanması, doğumdan itibaren yetişkine bağımlı olan çocuğun bireyselleşmesi, bağımsızlaşması anlamına gelir.

Her çocuk farklı bir gelişim sürecine sahip olduğundan öz bakımın öğrenilmesi ve uygulanması için kesin bir yaş yoktur. Çocuğun fiziksel açıdan olgunlaşması, bu konuda önemli bir rol oynar çünkü öz bakım, ince motor becerilerini kullanmayı gerektirir. Fiziksel açıdan yeteri kadar olgunlaşmamış bir çocuktan, kaşık ve çatal kullanmasını, ellerini yıkamasını, dişlerini fırçalamasını veya tuvaleti kullanmasını beklemek mantıklı olmadığı gibi, onu henüz beceremeyeceği bu işleri yapmaya zorlamak, özgüvenini de zedeleyecektir.

Öz bakım becerilerini öğretirken çocukla kurulan ilişki çok önemlidir. Bağımlı olmaktan bireyselleşmeye giden bu yolda püf nokta sabırlı olmaktır. Birçok başarısız deneme yaparken, çatal kaşık kullanmaya çabalarken, bezinden kurtulmaya çalışırken, kendisinin ve etrafın kirleneceğini öngörmek, bu konularda inatlaşan çocuğa karşı hoşgörülü ve anlayışlı davranmak şarttır.

Çocuğun her başarısızlığında yardımına koşmamak, zorlandığında uğraşmasına fırsat vermek, yetişkinden yardım istemesini beklemek, yardım istediğinde ona destek olmak, gelecekte karşılaşacağı sorunlarla mücadele edebilen, zorluklardan kaçmayan, önüne çıkan problemleri çözmeye çalışan, gerektiğinde yardım istemeyi bilen bir çocuk sahibi olmanın temellerini oluşturur.

Çocuklarda Öz Bakım Nedir?

Özbakım becerileri çocuğun giyinip soyunma, elini yüzünü yıkama gibi temizlik ihtiyaçlarının, beslenme ve tuvalet ihtiyacının kendisi tarafından giderilmesine yönelik becerilerdir. Her çocuğun gelişim hızı değiştiği için belirli yaşlarda kazandığı öz bakım becerileri de değişir. Fiziksel becerileri, kaba ve ince motor yetenekleri geliştikçe çocuk kademeli olarak kendi öz bakım ihtiyaçlarını karşılamaya başlar. Önce çoraplarını çıkarırken ilerleyen zamanlarda bütün kıyafetlerini çıkarabilir ve daha sonra da kendi başına giyinebilir hale gelir.

Çocuklarda Yaşa Göre Öz Bakım Becerileri Nelerdir?

Çocuk büyüdükçe ve becerileri arttıkça otomatik olarak anne babadan yavaş yavaş bağımsızlaşmak ve daha fazla işi kendi başına yapmak istemeye başlayacaktır. Önceleri karnını doyurmak için anne-babasına ihtiyaç duyan çocuk, yemeğini kendi başına yemek için savaş verebilir ve döke saça da olsa tek başına yemek yemek ister. Hazır olduğunda etrafındaki yetişkinlerin yaptıklarını taklit etmeye başlar ve böylece beceri kazanır. Her çocuğun gelişimi aynı olmasa da belirli yaşlarda çoğu çocuğun kazandığı özbakım becerileri birbirine benzer.

Çocuk 6-12 ay arasında biberonunu kendi başına tutabilir, bir bardaktan su içebilir ve ellerini kullanarak kendi kendine yemek yiyebilir. Bir yaşını doldurduğunda bu becerilerde ustalaşan çocuk, ince motor becerilerinin gelişmesiyle birlikte çoraplarını çekerek çıkarmaya başlar ve ayakkabılarının bağcıklarını çekip çözerek ayakkabılarını da çıkarabilir. Bacak ve kol kaslarının da güçlenmesiyle anne-babası onu giydirirken yardımcı olmaya başlar.

Öz bakım becerilerini şu alt başlıklarda toplayabiliriz.

• 1. Kişisel Bakım ve Temizlik
• 2. Giysileri Çıkarma ve Giyinme
• 3. Yemek Yeme

1. “ KİŞİSEL BAKIM VE TEMİZLİK ” Kapsamında Hangi Davranışlar Öğretilebilir?

• Yüz Yıkama ve Kurulama
• Burun Temizleme
• Ayak Yıkama ve Kurulama
• Saç Yıkama ve Kurulama
• Saç Tarama
• Diş Fırçalama
• Tırnak Kesme ve Bakım
• Sakal Tıraşı Olma
• Kulak Temizliği
• Banyo Yapma
• Tuvalet İhtiyacını Giderme

2. “GİYSİLERİ ÇIKARMA VE GİYME “ Kapsamında Hangi Davranışlar Öğretilebilir?

• Şapka / Bere çıkarma ve giyme
• Eldiven çıkarma ve giyme
• Atkı çıkarma ve giyme
• Çorap çıkarma ve giyme
• Etek çıkarma ve giyme
• Pantolon çıkarma ve giyme
• Ayakkabı çıkarma ve giyme
• Gömlek çıkarma ve giyme
• Kazak çıkarma ve giyme
• Ceket çıkarma ve giyme
• Çıt çıt Açma ve Kapama
• Fermuar Açma ve Kapama
• Düğme Açma ve Kapama
• Kemer Açma ve Kapama

3-“YEMEK YEME” Kapsamında Hangi Davranışlar Öğretilebilir?

• Yemek Yemeye Hazırlık
• Beslenme Araç Gereçlerini Kullanma
• Yemek Yeme Kuralları
• Yemek Sonrası Temizlik “Çatal Kullanarak Yemek Yer” davranışının öğretiminde basamaklandırma örneği:

1. Çatalı alır.
2. Çatalı tabaktaki yiyeceğe batırır.
3. Çataldaki yiyeceği ağzına alır. Çatal Kullanarak Yemek Yeme davranışı öğretilirken yukarıdaki basamak sırasına dikkat edilerek davranış öğretimi yapılabilir. Bu davranış öğretim örneğinde olduğu gibi diğer davranışların öğretiminde de basamaklar oluşturmak davranış iyi ve doğru bir şekilde öğretilmesini sağlar.

Tuvalet Alışkanlığı Ne Zaman Kazanılır?

İki ve üç yaş arası çocuğun tuvalet alışkanlığını kazandığı yaş aralığıdır. Çocuk bu dönemde tuvaletinin geldiğini anlar, anne-babasına söyler ve onların yardımla veya tek başına tuvaleti kullanabilir. Üç yaş itibari ile çoğu çocuk sorun yaşamadan çatal kaşık kullanarak yemek yiyebilir, dişlerini fırçalamayı dener ve elini yüzünü yıkamaya başlar ve kendi kendine giyinip soyunabilir. Beş altı yaşlarında çoğu çocuk öz bakım becerilerinde büyük ölçüde ustalaşmış olur.

Anne babaların çocuğa öz bakım becerilerini kazandırmak için yapması gerekenler nelerdir?

Öz bakım becerileri çocuğun bağımsızlaşması, öz güven kazanması ve kendi kendine yetebilmesi için önemli adımlardır. Bu becerileri edinme sürecinde çocuğun anne-babası ile sağlıklı ve güvenli bir ilişkiye ihtiyacı vardır. Anne-babaların bu süreçte sabırlı olmaları gerekir çünkü çocuk öz bakım becerilerini deneme yanılmalar neticesinde birçok başarısızlık yaşayarak kazanır. Çocuk kendini hazır hissettiğinde ve denemek istediğinde anne-babasına sinyal verir, bunu gören anne-babanın çocuğun denemesine izin vermesi oldukça önemlidir. Her şeyi çocuk yerine yapmayı, çocuk kendi kendine yapabileceğinin mesajını verdiğinde ve yapmak istediğini belirttiğinde bırakmak gerekir. Bunu yapmak çoğu anne-baba için zordur. Etrafın dağılacak ve kirlenecek olması, giyinme, yıkanma, yemek yemek gibi işlerin anne-baba yaptırırken olduğundan çok daha uzun zaman alacak olması ve çocuğun anne-babaya artık eskisi kadar ihtiyaç duymayacak olduğu ile yüzleşmek çoğu anne-babayı zorlar. Böyle hissedildiğinde kendine güvenen ve yeterli bir çocuk yetiştirmek için çocuğa bu fırsatları vermenin kritik olduğunu anne-babaların kendilerine hatırlatması gerekir.

[custom-related-posts title=”Benzer Yazılar” none_text=”None found” order_by=”title” order=”ASC”]

Öz Bakım Becerilerini Geliştiren Çocuğa Nasıl Destek Olunmalı?

Çocuğun deneyerek öğrenmesi, başarısızlık yaşamasına ve bu başarısızlığının üstesinden kendi başına gelmesine fırsat vermek, yardım etmek için çocuğun bunu talep etmesini beklemek, çocuğu cesaretlendirmek ve yapabildiği becerilerini pekiştirmek gerekir.

Öz bakım becerilerine küçük adımlarla kademeli olarak başlamak iyi bir fikirdir. Önce yalnızca pantolonunu çıkaran çocuk zamanla bütün kıyafetlerini çıkarıp giyebilmeye başlar. Bu becerileri kazandırırken neyi nasıl yapacağını anlatmak ve göstermek çocuğa yardımcı olur. Çocuk zaten çoğu beceriyi etrafındaki insanları gözlemleyerek ve taklit ederek öğrenir. Diş fırçalamak, elleri yıkamak, yemek yemek gibi aktiviteleri çocuk ile birlikte yapmak çocuğun gözlemlemesine ve taklit etmesine fırsat yaratır.

Tüm bu becerileri kazanmasında çocuğa yardım ederken unutulmaması gereken nokta her çocuğun kendine özgü bir gelişim izlemesidir. Çocuk hazır olduğunda yapmak istediği şeyleri anne-babasına gösterecektir bu nedenle çocuğu hazır olmadığı şeyleri yapmaya zorlamamak gerekir. Gerekli motor gelişimi tamamlamamış bir çocuk ne kadar zorlanırsa zorlansın kendi başına kaşık tutarak yemek yiyemeyecek veya üstünü giyip çıkaramayacaktır. Böyle bir durumda zorlanması ve başarısız olması çocuğun kendine ve ebeveynlerine güvenini sarsar.

Çocuk hazır olduğunda aşamalı olarak ve eğlenceli hale getirilerek kazandırılan öz bakım becerileri çocuğun yaşam boyu alışkanlığı haline gelir ve özgüvenini, yeterliliğini ve bağımsızlığını pekiştirir. 

3-4 Yaş Çocukların Öz Bakım Becerileri Nelerdir?

• Giysilerinin önünü-arkasını ayırt edebilir.
• Ellerini yıkayabilir.
• Dişlerini fırçalayabilir.
• Masada kirlettiği kendine ait yeri temizleyebilir.
• Gece gereksinim duyduğunda uyanıp, tuvalete gidebilir.
• Burnunu mendille silebilir.
• Basit ev işlerine yardım edebilir.
• Kendisine ait eşyaları toplayabilir.
• Yemeğini kendi yiyebilir.
• Bardaktan su içebilir.
• Tuvalet gereksinimi ile ilgili işleri yapabilir.
• Düğmesiz ve bağsız giysileri giyip, çıkartabilir.
• Fermuarını açabilir.

5-7 Yaş Çocukların Öz Bakım Becerileri Nelerdir?

• Kendi kendine giyinip-soyunabilir.
• Saçlarını tarayabilir.
• Fermuarını açıp kapatabilir.
• Bıçakla yumuşak nesneleri kesebilir.
• Bıçakla ekmeğine yumuşak nesneleri sürebilir.
• Ayakkabılarını bağlayabilir.
• Tabağına servis tabağından yiyecek alabilir.
• Duruma ve hava şartlarına uygun giyecekleri seçebilir.
• Yardımla saçını tarayabilir.
• Giysisindeki büyük düğmeleri ilikleyip çözebilir.
• Sözel ipuçları ile tabakları, peçeteleri, çatal ve kaşıkları doğru yerleştirerek sofra kurmaya yardım edebilir.
• Boyuna uygun bir askıya ceketini veya hırkasını asabilir.

Gelişimsel dönemine uygun olduğu halde, yardımsız olarak yemek yiyemeyen, diş fırçalayamayan ya da tuvalet temizliği yapamayan yani öz bakım becerileri konusunda sıkıntı yaşayan çocukların çoğunun, bu becerilere sahip olamamasının en büyük nedenlerinden biri ebeveynlerinin aşırı koruyucu tutumlarından kaynaklanır.

Anne-babanın aşırı koruması, çocuğa gerektiğinden fazla kontrol ve özen göstermesi anlamına gelir. Bu tutumu benimseyen ebeveynler; çocukları zarar görmesin, yorulmasın, üzülmesin diye düşünerek çocuklarının yapması gereken her şeyi onlar adına yaparlar. Bu şekilde onları, dünyadaki tüm kötülüklerden olabildiğince koruyacaklarına inanırlar. Örneğin, çocukları koştuğunda düşeceğinden, bir şey taşıdığında incinebileceğinden, yaşına uygun bir görevi yerine getirdiğinde yorulabileceğinden endişe duyarlar. Bu nedenle çocuklarına sorumluluk vermez, çocuklarının görevlerini de kendileri yaparlar. Bu görevler; çocuğa yemek yedirme, çocuğun tuvalet temizliğini kendi yapma, çocuklarının kıyafetlerini kendisinin giyip çıkartması şeklinde olabilir. Aşırı koruyuculuğun yanı sıra, etraf pislenmesin ya da daha hızlı olunsun düşüncesi ile  çocuğunun görevlerini üstlenen ebeveynlere de rastlanmaktadır. Ancak her iki durumda da çocuk, otonom (kendi kendine yetebilme) bir birey olma, bağımsızlık ve güven açısından zarar görmektedir. Bu tutumlar sonucunda, çocuğun kendisini geliştirmesi engellemekte, başta öz bakım olmak üzere diğer alanlardaki gelişimleri de olumsuz etkilenmektedir. Kendisine sorumluluk verilmeyen, yapabileceği şeyler ile ilgili kendisine fırsat tanımayan, öz bakımıyla ilgili ve diğer açılardan  sürekli olarak anne babanın kontrolünde olan bir çocuk, ileride de yanında bir kişi olmadan pek çok işlevi yerine getiremez hale gelmekte, ötekine bağımlı olmakta ve onlar tarafından kontrol edilme arzusu içinde bulunmaktadırlar.

Çocuğun öz bakım becerilerinin geliştirilmesi için kendisine fırsat tanınması, onun sorumluluk duygusu ile tanışmasını, güven duygusunun çoğalmasını sağlar. Ayrıca motor becerileri de öz bakım becerilerine bağlı bir alandır. Dişlerini fırçalayan, yemeğini kendi yiyen, eşyalarını toplayan bir çocuğun ellerini kullanması ile ince kas motor becerileri gelişmektedir. Anaokulumuzda çocuklarımızın öz bakım becerilerini geliştirmeleri desteklenmekte, yaş dönemlerine uygun becerileri göstermelerine fırsat tanınmaktadır. Ancak elbette bu konuda ailenin de iş birliği içinde olması, çocuklarımızın bağımsız, kendi kendine yetebilen sağlıklı yetişkinler haline gelmelerinde çok önemli bir unsur olan öz bakım becerilerini geliştirebilmene fırsat tanımaları gerekmektedir.

Çocuklar Öz Bakım Becerisi Kazanırken Aileler Ne Yapabilirler?

Model Olabilirsiniz: Çocuklar anne babanın fark etmediği zamanlarda bile onları izlemeye devam ederler. Öğrenmenin ve bir beceri geliştirmenin en etkili yollarından biri taklit etmektir, bu yüzden çocuğunuza model olmanız önemlidir.

Resimli Hatırlatmalar Yapabilirsiniz: Çocuklara sürekli hatırlatmalar yapmak ve sürekli “hadi” kelimesini kullanmak, çocuklarda tepkisel davranışlara sebep olabilir. Bunları engellemek için beklediğiniz davranışları resimli ve renkli notlar hazırlayıp görebileceği yerlere asarak hatırlatabilirsiniz. Örneğin banyoda aynanın üstüne diş fırçalayan bir çocuk resmi asabilirsiniz.

Keyifli Hale Getirebilir- Motive Edebilirsiniz: El-yüz yıkama, giyinme gibi faaliyetleri, keyifli zaman paylaşımı haline dönüştürebilisiniz, çocuğunuzun çabalarını görüp takdir edebilirsiniz.

Temizlik: Çocuklara öncelikle kazandırılması gereken şey kirlenmemeleri değil, kirlendikten sonra nasıl temizlenmeleri gerektiğidir.

En Güzeli – En Hızlıyı Beklemeyin: Her yeni kazanılan becerinin ilk dönemleri acemilik sürecidir. Acemilik döneminde çocuğunuzdan hızlı ve en güzel şekilde yapmasını beklemek, çocuğunuzun kendine olan güvenini ve isteğini kırabilir.

Yapabilmesi İçin İzin Verip, Zaman Tanıyabilirsiniz: Çocuğunuzun bir beceriyi tam olarak yerine getiremeyeceğini bilseniz bile, denemesine izin verip, ona rehberlik edebilirsiniz.